DIB’UDHACA DHAQAALAHA DAWLADAHA BARIGA AFRIKA
Maqaalkaan waxuu ka hadlayaa
caqabaddaha haysta dhaqaalaha Bariga Qaaradda Afrika, wadda madda laysku yiraa
IGAD, Afrika gaara ahaan IGAD waa meesha ugu badan ee wax laga qoro, waxa laga
qorana waxaa u badan Dagaallo, iyo Gaajjo, Bariga Afrika qariiradda Dunidda
waxay dhacdaa boos aad muhim u ah dhaqaalahaan iyo Amni ahaanba, Qaaradda Afrika
waxay dhacdaa bartamaha Dunidda, waxaa mara kanaaladda Jabalu Al-daariq,
Qanaaddu suways, iyo Bab Al-mentheb, sedexdaas kanaal Dunidda waxay u yihiin marino
aad muhim u ah, sedex-meelood meel maraakiibta Duniddu waxay isticmaalaan
Kanaaladaas. Dawladaha bariga Afrika ee ku midaysan IGAD waxaa looga fadhiyay
in ay dhaqaalha Afrika iyo kan Dunidda oo idil door muhim ah ka ciyaaraan,
waxayse ladaalaa dhacayaan dhaqaallo xumi ba’an.
Afirka waxaa loo qaybiyaa
shan-kutlad oo deegaan-jaho-wadaag ah, Afrkadda koon-fureed, Afrikadda galbeed,
Afrikadda waqooyi, Afrikadda dhexe, iyo Afrikadda “Barri”, Doodeennu waxay ku saab
sanaan doontaa Afrikadda Barri, Afrikadda barri waxay ka koobantahay sideed Dawladdood
oo ku midaysan urur goboleedka IGAD, magacyadda Dawladahaas waa Soomaaliya,
Jibuuti, Itoobiya, Kenya, Yugaanda, Erateriya, Suudaan, Iyo sood-suudaan, sideedaas
Dawladood waxay dhacaan bariga Afrika waxaana laysku raacsiiyay qaab lugu
heshiiyay oo la xariira hab deegaan iyo siyaasadeed Qaramadda midoobay.
Dhamaan Dawladahaan IGAD
dhaqaalahoodu wuu hooseeyaa, dhulkoodunna waa hodan, dhaqaala hoodda waxaa
dhufaanay Dhagaal sababay dib’udhac Amni, cilmi, iyo hormar in taba, Dagaalka
waxaa sababa sedex qodob, A) waxay maamuli waayeen kala duwnaanshaha
Qawmiyadeed taasoo sababay Dagaal; B) muran xuduudeed sababay Dagaal; C)
isbedelka cimiladaha oo sdhaliya Dagaal. Sedexdaan qodob bariga Afrika waxay
geliyeen Dagaal aan dhamaan waligiis, waddan dagaalka jiro dhaqaalihiis rajo
lagama qabo in uu kobco, sedexdaan qodob waxay sababaan dagaalka ka socoda
bariga Afrika Dagaalka laftiisa waxaa loo sii qaybiyaa todoba-nuuc dagaal, 1)
Dagaal udhexeeya labo dawladood
(inter-state wars); 2) Dagaal ka dhexjira Dawlad (intra-state); 3)
Dagaal u dhexeeya Dad xuduud ka talaabay iyo Dadkay u tageen (cross –Border
community Conflicts); 4) Dagaal qabiil oo ku salaysan dhul iyo khayraad (inter-communal
war); 5) Dagaal u dhexeeya malayshiyaad (civil wars); Dagaal hal-dhinacle,
kadhan ah shacabka (one-sided violence against civilians); iyo Dagaal xornimo u
dirir (conflicts among Rebel groups).
Dawladdaha IGAD waa lagama maarmaan iyo biyo kama dhibcaan in
ay soo afjaraan Dagaaladaan haddii ladoonayo in dhaqaalaha la hagaajiyo,
madhici karto suurto galna mahan in dhaqaala Barriga Afrika wax laga qabto
ayadoo Dagaaladaan jiraan, dagaaladaan midkasta oo ka mid ah waxaa jira wax
keenaya in uu siijiro, sidoo kale waa in labaabi’iyaa wax yaabaha keenaya sii
jiritaanka dagaaladdaan. Dagaaldaan waa waxa nagala haray dunidda inteedda kale
Duniddu maanta waxay maraysaa meel aanan xitaa fahmi Karin iskaba daa’a in aan
gaarne e, hadana majirto sabab aan Dunidda oga harnaa, majirto sabab ama qiil
Dagaaladaan ku sii socon karaan, siday rabto tabashaddaadu ha’udhignaato,
dhulaa iga maqan, Daddaa iga maqan, ama wax kale oo kayar ku doode, Dagaaladaan
waa in la joojiyaa.
Dagaaladda ka dhaca Bariga Afrika
waxaa u badan dagaal dhexmara labo dawladood iyo Dagaal ay sameeyaan Jabhado,
waxaan si kooban udhexmaraynaa Jabhadaha ka jira Dawladaha IGAD ee dagaaladda
ka sameeyaa Bariga Afrika anagoo wadan walba sigaar ah u xusayna Jabhada soo
maray ama kajira. Jabhaduhu waxay ku abuurmaan siyaabo kala duwan waxaase
ubadan Jabhadaha xornima u dirirka, waxaa caaddo ka ah IGAD in xitaa markii
dawladuhu is dirirayaan ay isku adeegsadaan Jabhaddo, wadan kastaana soo
dhaweeyo Jabhadda lidka ku ah wadankay ay dirirsanyihiin ama ay u arkaan in ay
u arkaan in uu qatarku yahay danihiisa qaran, wax isla qabsi qaaradaan laga ma
yaqaan.
Itoobiya
Dawladda Itoobiya waxay la daalaa
dhacaysaa qalalaaso ka dhashay markay maarayn waa yeen kala duwnaanshaha
qawmiyadeed, waxay simi waayeen cadaaladna u samayn waayeen Qawmiyadaha
Itoobiya, Itoobiya qof kasta Ra’isul wazaare kama noqodo awoodda Dalkaasna si
siman loo ma wadaago, sidaas darteed waxaa ka dhexjira Dagaallo dhantaalay
dhaqaala hoodda dhib-u-dhacna bilaabay wixii ka danbeeyay 2015kii, sidoo kale Dagaalkii
kala dhexeeyay Dawladaha kale ma uu san dhamaan laakiin waa uu suuxay un,
markaanna dhib saas u sii wayn kuma hayo dhaqaala hoodda, Itoobiya ganacsigii
loo baahnaa lama lahan Dawladaha dariskaa sababtuna waxay tahay Muran xuduudeed
ka dhexeeya sababayna dagaallo aad uxun oo kal dhaxayn jiray dawladaha qaar,
waxay aheed umadaha Dawladaha IGAD in ay
wadaagaan Ganacsi balaaran taasoo dhaqaalaha saro u qaadi laheed, Itoobiya
waxaa ka jiri jiray Jamhaddo hubaysan Dagaalna ka oogijiray Dalkaas, sidda
Jamhadda xoraynta Tigreega (TPLF), Xizbiga kacaanka Shacabka Itoobiya (EPRP), Jabhadda
xoraynta Ogaadeenya (ONLF) walina jira. Dalka Itoobiya waxaaka jiray Jabhaddo
kala duduwan ku waa soo ficiladdoodu waxdan ah ay san ugu jirin dhaqaalaha Dalkaas,
iyo Bariga Afrika guud ahaan, Dal sidiisaba haday ka jiraan Jabhaddo lidku ah
Dawladda dalkaas Dagaal mahuro Dhaqaalihiisana horay u ma socdo. Itoobiya waa
Dawladda Gobolka waxaa looga fadhiyay hogaamin, iyo Maamul wanaag may ahayn in
ay is haystaan Dawladaha deriska la’ah.
Jabuuti:
Dawladda Jabuuti waxaa ka jira
qawmiyaddo kala duwan, Jabuuti waxaa jira sinaan la’aan, Jabuuti way adagtahay
in qawmiyadaha qaar ay Madaxwayne helaan ama qabtaan Taladda Dalka,
hal-qawmiyad ayaa xukunka soo haysay kana soo talinaysay Dalkaas. Sanadihii
1991 iyo 1994 Jabhad layiraa FRUD ayaa qalalaase ka sameeyay Dalka Jabuuti,
qawmiyadda Cafarta Jabuuti kuma qanacsana habka maamul ee ka jira Jabuuti. Jabuuti
waxaa Dagaal salka ku haya muran-xuduudeed kala dhexeeyaa Dawladda Erateriya
bulshadda labadda Dalna dhib ayuu ku hayaa hormarkooda murankaas, Jabuuti
qalalaase joogtaa kama dhaco gudaheedda, laakiin waxaa saamaynku leh
dhib’udhaca dhaqaale ee guud ahaan ka jira barigga Afrika. Hormar la’aanta ka
jira Bariga Afrika Jabuuti saamayn ayuu ku leeyahay, Erateriya Ganacsi kalama
dhexeeyo, Soomaaliyana Dagaallo ayaa ka jira waxba ma kala kororsankaraan.
Jabuuti waxay aheed in ay Itoobiya Baddeeda oga faa’iidayso ayaduna ka
faa’iidaysato maadaaba Itoobiya Bad aanay haysan, laakiin nasiibdarro Itoobiya
waxaa muhiimadda koowaad u leh Millatariga, iyo waxaan waxba ka soo laabanayn,
waxay aheed in ay Aadanaha hormarin ku samayso, kaabayaasha dhaqaalahana
hormarin fiican ku samayso sidoo kale, waxay aheed in ay hormariso
Tekniloojiyadda si ay ula jaanqaado Duindaan casrigaa, taasoo suurta gelinkarta
in dhaqaalaha labadda wadanba hormar sameeyo kadibna wax ugu kordhiyaan
dhaqaalaha Bariga Afrika iyo Afrikoo dhan.
Erateriya:
Erateriya waa wadan haysta
Fursaddo badan Baddheer ayay leedahay, sidoo kale waxaa ka jira caqabaddo ay
ayagu abuurteen, maahan Dal madaxdiisu ka war qabto Dunidda maanta, uma soo
jeedaan Dhaqaalo kobcin. Erateriya waxaa ka jiri-jiray kooxo ay Itoobiya
Taageerto, sidda Hay’adda Dimoqoraadiyadda ee Cafarta Badda-cas (RSADO) iyo
dhaq-dhaqaaqa Dimoqoraadiyadda iyo Xoraynta Erateriya ee Kunama (DMLEK).
Erateiya waxaakaa jira maamul aan lugu wadda qanacsanayn, Maamulkaas Dunidda
guud ahaan lama lahan xariir fiican, dawladaha dereska ah na kalama dhexeeyo
ganacsi hufan, ganacsi daaye xiriir wanaagsan kamala dhexeeyo. Erateriya majiro
wax axdi qarameed ah oo ka dhexeeya, waxaa lugu maamulaa “Aragti” sidaas
darteed waxaa ka dhaca dagaaladdii aan horay u soo sheegnay qaarka mid ah,
Erateriya waxaa muran xuduudeed kala dhexeeyaa Dawladda Jabuuti, ciidammo nabad
Ilaalin ah ayaa Dawladda Qadar ku bixisay labadaas Dawladdood, sidoo kale
Dawladda Itoobiya waxaa kala dhexeeya Muran-xuduudeed, dagaalkoodu mardhaw ayuu
soo gaaray walina sirasmi ah looma xalin, dagaaladaas waxay wax yeeleeyaan
dhaqaalaha Erateriya iyo guud ahaan dhaqaalaha Barriga Afrika.
Suudaan:
Suudaan waxaa ka dhaca
doorashooyin aan lugu kalsoonaan natiijaddooda, waxaa madaxwayne ka ah muddo
dheer Cumar al-bashiir wuxuu ka soo jeedaa qawmiyad, qawmiyaddaha kale waxay
tirsanayaan tabasho, lugu ma na qanacsana qaabka maamul ee ka jira Suudaan
sidaas darteed waxaa ka jira isku kalsoonaan la’aan u dhaxeeya qawmiyadaha,
Suudaan waxaa ka soo jiri jiray Dagaallo ka hor in ta ay san ka go’in
Suudaanta-koonfure Dagaalkaasoo salka ku hayay qaybsiga dhaqaalaha khayraadka
Dalkaas. Taariikhada Suudaan waxaa aad looga dhex arkaa Dagaaladdii Daarfuur,
Suudaan waxa ka jiri-jiray Jabhadda xorayna shacabka Suudaan (SLPM), Intaas Suudaan
waxaa udheer cunna qabatayn saaran taasoo cuuryaamisay dhaqaalaha suudaan iyo
kan IGAD guud ahaanba, cunna qabatayntaas waxaa sababay qodob laxariira ‘Diin’ iyo
Idhiyoolijiyad (new wars). Suudaan waxay taageerijirtay Dhaq-dhaqaaqa xoraynta
Erateriya ee la diri jiray Rajiimkii Mingiste, iyo Jabhadda xoraynta Tigreega
(TPLF).
Sood-Suudaan:
Sood-suudaan waxaa soo maray Dagaal sokeeye, jaha-wareer siyaasadeed, iyo
Barrakac, salka ku haya is-fahmi waa awood-qaybsi udhaxeeya qabiiladda Dalkaas,
majiro dhaqaale hana qaaday oo ay yeelatay Sood-suudaan. Sood-suudaan waxaa ka
jiray ururo sidda, Ciidamadda dhaq-dhaqaaqa Dimoqoraadiyadda Suudaanta-koonfure
(SSDM/A) iyo Ciidamadda xoraynta Sood-Suudaan (SSLA). Sood-Suudaan waxaa soo
maray Dagaallo sokeeye oo dhawaan-gaar ah ku waa soo wax yeeleeyay dhaqaalaha dalkaas iyo guud ahaan dhaqaalaha
Dawladdaha Geeska Afrika. Sood-suudaan ma muuqato rajo dhow oo ay oga soo kaban
karto dhaqaalo xumidda dagaaladdaas ku na heli karto xasilooni siyaasadeed oo
dhaqaalaha dalkaas wax ka qabta, waxay u baahan tahay in Dawladaha IGAD ilgaara
ku fiiriyaan wadankaas,waxaa lasheego in markii horaba in ay ka go’odo Suudaan
sax ay san ahayn, waxaa loo baahnaa in sikale lugu xaliyo dhibtii ka jirtay
Gobolkaas.
Yugaandha:
Dhaqaalaha Dawladda Ugaandha
waxaa saamayn wayn ku reebay qalalaase dagaal kaasoo Ugaanda lagashay Dawladdo
kabaxsan Dawladaha IGAD, sida Tanzaaniya1978-9kii iyo Koongo intii u dhaxaysay
1997 iyo 2007kii, Dagaalkuu ugu danbeeyay 2007kii, wuxuu salka ku hayay
lahaanshiyaha Jaziirad lamoodka Rukwanzi Island iyo diidmo ku aadan in ay
Jabhaddo mucarad ku ah Ugaanda, ku waa soo kala ah, Ciidamadda Qaran ee
xoraynta Ugaanda (ADF), iyo Isbahaysiga xoogagga Dimoqoraadiyadda Ugaanda
(NALU), Jabhadahaan Ugaanda caqabaddo adag ayay kala kulmi jirtay ku waa soo
dib ulaharay dhaqaalaha Dawladdaas ku na reebay saamayn aan fiicnayn. Sidoo
kale Ugaanda waxay caqabado kala kulantaa LRA, maadaaba ay xuduud la leedahay
Sood-suudaan, dhamaan dagaaladaas waxay saamayn ku yeesheen ganacsigga Ugaanda
ay la wadaagi laheed Dawladaha Deriskeedaa kaa soo doorka ciyaarilahaa koboca
dhaqaale ee Ugaanda, iyo guud ahaan dhaqaalaha Bariga Afrika.
Kenya:
Kenya waxaa ku hardama labo
Qaymiyaddood oo ku loo lamaya awoodda dalkaas, waa labadda qaymiyaddood oo ay
ka soo kala jeedaan Uhuro kenyata, iyo Rayla Odhiinga. Kenya horay ogama
jiri-jirin dhaq-dhaqaaqa Jabhadda hubaysan ay ka sameeyaan Dawladaha kale ee bariga
Afrika markii laga reebo Dagaallo ay sameeyaan kooxo ay ugu yeeraan “shufto”
Dagaalna ka sameeyay Kenya xiliyaddii 1963dii iyo 1967dii. Kenya hadda ayay
cagaha la siigalaysaa dooxatooyin Dagaal.
Dhaqaalaha Kenya waxaa saamayn
wayn ku leh kala shaki-qab udhexeeya labadda qawmiyadood ee dalka ugu tunka
wayn, xiliyadda doorashadda sidoo kale waxaa dhaca qalalaasaha ugu badan ee
dalkaas ka dhaca. Wadan siyaasaddiisu ku dhisantahay awood qaybsi qabiil suurto
gal maahan in dhaqaalihiisu kobco, Hanaanka isku codaynta iyo dhaqaalaha Dal leeyahay
waxaa ka dhexeeya xiriirtoosa.
Soomaaliya:
Dawladdeedii Soomaaliya waxaa
riday Jabhaddo hubaysan waxay rabaanba ujeed kooddu ha ahaadee, Soomaaliya
malahan dhaqaale la sheegikaro, sidoo kale Soomaaliya waxay dagaallo la gashay
Dawladaha deriskaa, Soomaaliya walli lama xalin caqabadihii dagaal oo ka soo
bilaawday 1991dii, wali waan ladaalaa dhacaynaa, muran xuduudeedkii wali wuu
taagan yahay in kastoo uu san dagaal socon, muranku waa mid badeed iyo mid
dhuleed. Soomaaliya waxaa intaas u sii dheer Dagaallo Qabiiloo ba’an waxaa soo
dhan waxay noo nugleeyeen Cudduradda, Abaaraha, siyaasaddaha guracan ee
shisheeye, iyo Baahidda, inta aan soo sheegay iyo dhaqaalo isku meel magalaan,
waxaan ku dhawnahay in nala yeesho waana nala yeelanayaa hadaanaan isku
tanaazulin isku na dulqaadan. Soomaaliya waxay u nuglaatay dhibaatooyinka
caalamigaa sidda, isbedelka Cimiladaha, Gumaysiga casrigaa, iyo Dagaaladda ku
salaysan Idhiyoolajiyadda, sedexdaan aan soo dheegnay waxay sababaan, Abaaro,
Daaqa iyo biyaha oo laysku diriro, qal-qal siyaasadeed, iyo horay u socod
la’aan, iyo Diinka oo kooxkastaa si-u-fasirato laysku na radiyo.
IGAD sedexaa loogafadhiyaa:
1.
Maaraynta
muran xuduudeedka;
2.
Ciribtirka
Sinaan la’aanta; iyo
3.
Jabhadaha
salka ku haya labadaan.
Dawladaha Barriga Afrika si ay
dhaqaalahoodda wax oga qabtaan waxay u baahan yihiin in ay xaliyaan sedexdaan
arimood, 1) xuduudaha, waa in ay
arimaha Xuduudaha u helaan xal ayaddoo loo marayo wadda hadal iyo xurmaynta
xuriyadda, waa in ay dhulalka lugu muran sanyahay Dadka ku nool taladooda
mudnaanta koowaad siiyaan, ayagana waydiiyaan sida ay rabaan, masiir koodanna u
madaxbaneeyaan codnna ka qaadaan si xor iyo xalaal ah, dhinacyadda isku
hayaanna ku wadda qancaan waxa Dadkaas yiraahadan ama codayn toodda ka soo baxa.
2) sinaan la’aanta: Dawladaha Bariga
afrika waa in ay sinaan la’aanta suuliyaan, rajjo lagama qabo meel sinaan
la’aanka jirto in dagaal, iyo qalalaase ka maqnaaddo, dhaqaalahana dagaal iyo
qalalaase ayaa hoos u dhiga, sinaan la’aanta waxa lugu hello kabadan ayaa lugu
helidoonaa sinaanta, marka hal-qiil awoodda iska haysto ku wa kale wayka daba
wareegayaan, waxaana waqtiga luminaya mucaaradad iyo Jabhadayn. 3) Jabhadaynta: Bariga Afrika waxaaka jira
Jabhaddo tirobadan oo lid ku wadda ah dawladahoodda, dawladaha qaar wayba
dumiyeen sidda Soomaaliya oo kale, ku wa kalana waxay kala dagaalameen hormarka
iyo kobaca dhaqaaale, waxaa arinta sii cakiray markii Dawlad kastaa Dawladda ay
deriska latahay Jabhad ku kicisay, una marti gelisay. Jabhadduhu waxay hubka
helaan, fariisimo kahelaan, sidoo kale dhaqaalo ka helaan Dawladda ay ku kacsan
yihiin Dawladda ka soo horjeedda ee ay cadawga isku arkaan, waana tan sii daba
dheeraysay xaaladaha Dagaal ee ka jira Qaaradda Barriga Afrika.
Haddii sedexdaan arin loo helo
xal-waara dhaqaala xumidda Qaaradda bariga Afrika ka jirta waxaa loo heli
doonaa xalwaara, Dawladaha laysku yiraa IGADna waxay noqon doonaan Dawladdo
door muhim ah ka qaata Dhaqaalaha Aduunka, IGAD waxay maarayn doontaa dhibaatooyinka
iyo saamaynta Abaaraha, sidoo kale waxay maarayn doontaa dhibaatooyinka ka
imaanaya sibedelka cimladaha siikulu laanaya, sababana Abaaraha silsiladdaa ee
dhaca markasta.
Gaban-gabo;
Dawladaha IGAD waa in ay
dhaqaalaha kubaxa miltariga yareeyaan loona weeciyaa dhaqaalahaas kaabayaasha
dhaqaalaha si loo gaaro hormar la taaban karo, sidaan waxay ku imaan kartaa
markii aysan jirin waxay ay ka baqaan Rajiimyadda xukunka hayaa waa Jabhadaha,
siyaasiyiin lidku ah oo ay markii hore xukunka oga soo qaateen si aan xornimo
ku jirin oo aan loo sinayn, iyo Dawlad cadaw ay u arkaan oo Deris la ah. Bariga
Afrika waa in laga abuuraa isdhexgal Bulsho taa soo buddhig u ah wadaagga
ganacsi waddareed dhaqaalaha kobciya. Waa in aan yeelannaa siyaasad midayan ee aan
ku soo dhawaynayno aduunka intiisa kale oo ubaahan qaaradaan dahan, waa inaan
Maraynkanka iyo Shiinaha u gar-naqnaa. Jabhadahu intay jiraan dhaqaaluhu wuu
maqnaanayaa, Jabhadahoon ciribtirnaa Jaho kalay noo dhaqaajinaysaa, si loo
ciribtiro Jabhadaha waa in muranka xuduudaha laxaliyaa, sinaan la’aanta laga
gudbaa, Abaarahana laga gaashaantaa, markaas kadib hormainta Milateri way joog
san doontaa, waxaa imaan doonta in Bulshaddu isdhexgal samayso, sidoo kale waxaa abuurmi doona Ganacsi wadareed, iyo kobac dhaqaale.
W/Q: Cabdifitaax Cali Cabdalla;
Address;
00252617171717
twitter@cadecaliyare
calicabdalla.blogspot.com
This is dummy text. It is not meant to be read. Accordingly, it is difficult to figure out when to end it. But then, this is dummy text. It is not meant to be read. Period.
ConversionConversion EmoticonEmoticon